Rozwój społeczno-emocjonalny dzieci w wieku przedszkolnym

„Rozwój społeczno-emocjonalny dzieci w wieku przedszkolnym”

Rozwój społeczny to ukierunkowany proces społeczny, w wyniku którego następuje ciągły wzrost pewnych istotnych dla społeczeństwa czy społeczności zmiennych.

Ukierunkowany ciąg zmian korzystnych dla danej zbiorowości określa się jako postęp społeczny. Natomiast ukierunkowany ciąg zmian niekorzystnych dla danej zbiorowości określany jest jako regres społeczny. Z kolei rozwój emocjonalny to kolejne etapy wzrostu emocji w poszczególnym stadium wiekowym, które powodują, że wewnętrzne i społeczne przystosowania przechodzą na coraz to wyższe poziomy.

Do najistotniejszych cech rozwoju społeczno-emocjonalnego dzieci w wieku przedszkolnym zalicza się:

• silne i centralne przywiązanie do rodziców, ale stopniowo coraz mniej zewnętrznie demonstrowane (z wyjątkiem sytuacji stresowych),

• podporządkowanie się obowiązującym zasadom, regułom,

• przejawianie symptomów odmowy (np. niewykonywanie poleceń) i buntu (np. marudzenie, gniew),

• wzrastające z każdym rokiem zainteresowanie innymi dziećmi,

• nawiązywanie coraz bardziej złożonych kontaktów z rówieśnikami (na przykładzie zabaw tematycznych – przechodzenie od obserwowania zabawy innych, poprzez bawienie się samemu, bawienie się obok, bawienie się z innymi, aż do bawienia się w grupie zorganizowanej dla wspólnego osiągnięcia określonego celu),

• przeobrażanie zachowań agresywnych – przechodzenie od agresji fizycznej do werbalnej, od agresji instrumentalnej – do wrogiej,

• przejawianie zachowań prospołecznych (altruistycznych), np.: udzielanie pomocy, współpracowanie, dzielenie się, pocieszanie,

• przejawianie preferencji w doborze współtowarzyszy zabaw (pierwsze oznaki nawiązywania przyjaźni),

• powstawanie poczucia własnego „ja” – wczesne próby samookreślenia poprzez podawanie charakterystycznych dla siebie cech (najczęściej dotyczące cech zewnętrznych, np.: płci, wyglądu, wieku, miejsca zamieszkania, posiadanych rzeczy),

• rozwój świadomości płci,

• przyjmowanie i wypełnianie określonych ról w zabawie,

• zajmowanie określonej pozycji w grupie (dziecko może cieszyć się popularnością bądź przejawiać trudności w kontaktach z rówieśnikami, np. być odrzucone lub izolowane),

• stopniowe nabywanie samokontroli (autoregulacja) – wykonywanie czynności pod wpływem samodzielnie formułowanych poleceń, samodzielnie wymierzanych sobie kar
i przyznawanych nagród,

• zróżnicowanie reakcji emocjonalnych, ich gwałtowność, zmienność, krótkotrwałość, nabywanie zdolności do wykrywania i wyrażania coraz większej gamy stanów emocjonalnych.

Emocje odgrywają ważną rolę w życiu każdego człowieka. Towarzyszą nam one
w różnorodnych sytuacjach, odpowiadają za nasze relacje ze światem zewnętrznym.
W okresie przedszkolnym następuje intensywny rozwój dziecka, w tym również rozwój emocjonalny. Wówczas dzieci poznają, identyfikują i wyrażają uczucia, przez co bogaci się
i różnicuje ich życie emocjonalne. Zabawy są podstawową formą działania dzieci, dającą możliwość przeżywania różnorodnych uczuć. Poprzez zabawy dzieci stwarzają fikcyjne sytuacje, w czasie których przeżywają szczere uczucia. Okres przedszkolny odznacza się tym, że szybko wzrasta zakres i liczba typowych sytuacji, które są źródłem przeżyć uczuciowych. Dziecko w tym wieku jest bardzo podatne na wpływy rodziców i wychowawców.

Rodzice i nauczyciele zmierzają do tego, aby wyrosło ono na dobrego człowieka, by już w przedszkolu nauczyło się żyć w społeczności dziecięcej, przyswoiło sobie podstawowe zasady zachowania się. Jest to okres, w którym dzieci mogą wykształcić umiejętności i dobre nawyki emocjonalne takie jak:

- rozpoznawanie stanu emocjonalnego, w którym aktualnie się znajduje,

- odczytywanie stanów emocjonalnych innych osób,

- okazywania przeżywanych emocji w sposób akceptowany społecznie.

Zdobyte wówczas umiejętności są znaczące w późniejszym życiu. Umożliwiają właściwe zachowanie się dzieci w różnych sytuacjach wobec innych ludzi. Pomagają w radzeniu sobie z napotykanymi trudnościami i niepowodzeniami.

Zdolności emocjonalne i społeczne mogą być rozwijane u dzieci w podobny sposób jak zdolności poznawcze. Podejmowanie oddziaływań w celu stymulowania rozwoju społeczno-emocjonalnego u dzieci przyczynia się do zwiększenia ich kompetencji w sferze radzenia sobie z emocjami, a także wpływa na pozytywne funkcjonowanie w relacjach
z innymi ludźmi.

Inteligencja emocjonalna jest definiowana jako „zdolność rozpoznawania przez nas naszych własnych uczuć i uczuć innych, zdolność motywowania się i kierowania emocjami zarówno naszymi własnymi, jak i osób, z którymi łączą nas jakieś więzi”. Na inteligencję emocjonalną składają się zarówno umiejętności emocjonalne, jak zdolności społeczne. D. Goleman wyróżnia następujące elementy inteligencji emocjonalnej: samoświadomość, samokontrolę, motywację rozumianą jako kierowanie się własnymi preferencjami w wyznaczaniu celów
i wytrwałe dążenie do nich, empatię oraz umiejętności społeczne. W ramach umiejętności społecznych wyróżnione zostają: dobre panowanie nad emocjami w relacjach z innymi,
a także zdolność podtrzymywania relacji i rozwiązywania sytuacji problemowych.

Metody oddziaływań zostaną zaplanowane w odniesieniu do poszczególnych elementów inteligencji emocjonalnej, takich jak:

- świadomość emocji,

- samokontrola emocjonalna,

- zdolność empatii,

- umiejętność współdziałania z innymi ludźmi.

Emocje odgrywają ogromną rolę w życiu dziecka. Wpływają na przystosowanie psychiczne i społeczne dziecka. Małe dzieci wyrażają cały repertuar reakcji emocjonalnych, od złości do radości, przez strach, zakłopotanie i onieśmielenie. W miarę jak dziecko dorasta, reakcje emocjonalne nie są już tak rozległe, przypadkowe i stają się o wiele bardziej zróżnicowane. Wraz z wiekiem wzrasta liczba reakcji słownych, a zmniejsza się liczba reakcji ruchowych.

Trzylatek – jest wciąż chwiejny emocjonalnie – od śmiechu do płaczu przechodzi w jednej chwili. Jest bardzo wrażliwy na zmiany zachodzące w otoczeniu. Czasem pojawia się strach przed nowymi sytuacjami, niektórymi osobami, zwierzętami i dźwiękami.

Czterolatek – jest impulsywny, ale bardziej samodzielny i zaradny, łatwiej przystosowuje się do grupy przedszkolnej i szybciej nawiązuje przyjaźnie, ma życzliwy stosunek do kolegów.

U pięciolatka - obserwujemy coraz więcej przejawów uczuć wyższych, które są skierowane na określone osoby - mamę, tatę, siostrę, nauczycielkę. Uczucia zaczynają towarzyszyć nie tylko temu, co dzieje się w danej chwili, lecz także temu, co jest planowane, o czym się rozmawia, co ktoś zapowiada. Dziecko zaczyna przewidywać skutki swoich działań nie tylko intelektualne, lecz także emocjonalne. Przeżywa to, co dzieje się teraz i to, co wydarzy się później, w przyszłości.

Jeżeli chodzi o rozwój emocjonalny my jako nauczyciele, wychowawcy powinniśmy zwracać uwagę na:

• sposoby wyrażania emocji

W miarę jak dziecko wzrasta, sposób wyrażania emocji powinien być mniej gwałtowny. Jest to związane z rozwojem gruczołów wydzielania wewnętrznego i uczeniem się norm zachowań akceptowanych. Najszybszy wzrost gruczołów następuje od piątego roku życia; między piątym, a jedenastym rokiem życia wyraźnie zwalnia; po szesnastym roku życia znów jest szybszy. Element uczenia się też powinien być coraz bardziej widoczny wraz z wiekiem. Jeśli dziecko w wieku przedszkolnym nie wykazuje postępu w zakresie przejawianej intensywności emocji i wybuchy zazdrości, złości są podobnie częste u pięciolatka, jak były
u trzylatka, a czasem nawet większe, należy zacząć szukać przyczyny takich zachowań.

• rozumienie trudnych pojęć

Poczucie sprawiedliwości, uczciwości, prawdomówności to pojęcie nieznane wielu dzieciom. Tłumaczenie maluchom, że sprawiedliwie, nie znaczy wcale tak samo, po równo jednakowo – pomoże im lepiej funkcjonować w grupie. Jeśli chcemy, by pociechy były uczciwe
i prawdomówne, wyjaśniamy, co kryje się pod tymi pojęciami i jak należy z nich korzystać.

• szanowanie wprowadzonych norm i zasad

Małe dziecko, wiele rzeczy, robi dla własnej przyjemności, starsze potrafi już zrezygnować z tych przyjemności na korzyść innej osoby. Stwarzanie sytuacji społecznych, kiedy to dziecko będzie miało okazję spełnić czyjeś oczekiwania, zrobić coś bezinteresownie dla innej osoby, pozwoli lepiej zrozumieć wpajaną zasadę i dziecko zacznie traktować ją jako obowiązującą.

• pojmowanie poczucia obowiązku

Nauczyciel powinien pamiętać, że bez poczucia obowiązku nie będzie możliwy sukces szkolny. Jeśli dziecko zacznie już teraz odkrywać obowiązki wobec innych – w momencie opuszczania przedszkola będzie potrafiło zrezygnować bliskiej przyjemności na korzyść odległej chęci wywiązania się z obowiązku.

W społeczności przedszkolnej dzieci zdobywając samodzielność, lepiej przystosowują się do życia w grupie; coraz chętniej podejmują wspólne zabawy, nawet wtedy, gdy ich nie planują; coraz częściej szukają kolegów do towarzystwa. Pobyt w przedszkolu jest doskonałą okazją do poszerzania kontaktów, nauki życzliwości, pokazywania, dlaczego tak ważna jest przyjaźń, jak ją nawiązać i utrzymać, na czym polega kompromis i co to jest tolerancja. Wówczas dość szybko maluchy doświadczają rywalizacji – tej dobrej, która mobilizuje, i tej złej, która przeszkadza i zniechęca do podejmowania wysiłku. Dzieci uczą się, jak cieszyć się z sukcesów i znosić gorycz porażki. Trzylatek nie ma jeszcze wielkich potrzeb ze współdziałaniem w przedszkolnej grupie, u czterolatka te potrzeby już się pojawiają,
u pięciolatka – rozkwitają. Trzylatek może wciąż unikać kolegów, czterolatek powinien zacząć ich szukać, a pięciolatek – zdecydowanie preferować zabawy z kolegami.

Wspierając rozwój społeczny należy zwracać uwagę na:

• funkcjonowanie dziecka w grupie

Jeśli cztero- i pięciolatek nie dołączy do zabaw w grupie, nie szuka kolegów i nie odpowiada na żadne zachęty ze strony nauczyciela i innych dzieci, to sygnał, że ma jakieś problemy ze swoimi emocjami, z funkcjonowaniem w grupie, może mieć złe doświadczenia związane z grupą, brak wiary, że bycie z innymi może być źródłem radości. A lęk, nieśmiałość, niskie poczucie własnej atrakcyjności, brak pewności siebie, brak umiejętności współżycia z innymi – wszystko to nauczyciel powinien wyjaśnić, aby pomóc dziecku.

• przejawy dziecięcej empatii

Trzylatki są mocno skoncentrowane na sobie. Ich egocentryzm jest widoczny jeszcze długo, ale empatii można je uczyć już w najmłodszej grupie przedszkolnej.

• współpracę i rywalizację

Maluchy lubią się ścigać, a najbardziej zależy, im na tym, by zawsze wygrywać. Lubią się chwalić i udowadniać kolegom, że robią coś najlepiej, najszybciej i wyjątkowo. Nauczyciel, stawiając przed dziećmi zadania, wielokrotnie zachęca do rywalizacji, powinien jednak pamiętać, że nadmiar rywalizacji jest szkodliwy dla dziecięcego rozwoju, bo wznieca zazdrość i psuje atmosferę w grupie. Natomiast ze współpracy może wynikać wiele dobrego i dla grupy, i dla dziecka indywidualnie.

Jednym z głównych celów w przedszkolu jest wspieranie przez pedagogów rozwoju społecznego i emocjonalnego u dzieci, poprzez zastosowanie odpowiednich metod i form pracy z dzieckiem.

Wspomaganie rozwoju emocjonalnego u dzieci w wieku przedszkolny ma na celu:

- nauczenie dziecka adekwatnych reakcji emocjonalnych,

- pokazanie różnych sposobów radzenia sobie ze stresem,

- nauczenie szanowania praw innych do wyrażania emocji,

- przekonanie o konieczności podporządkowania się zasadom wprowadzanym przez dorosłych bez poczucia krzywdy,

- pomoc w rozumieniu pojęć: sprawiedliwość, tolerancja, duma, godność,

- nauczanie rozróżniania emocji u innych,

- zdobycie umiejętności panowania nad emocjami,

- wypracowanie nawyku kończenia zadania, niezależnie od stopnia jego trudności i chęci obserwowania końcowego efektu,

- naukę stawiania sobie celów, by były nie tylko osiągalne, lecz także adekwatne do możliwości,

- uwrażliwienie dziecka na potrzeby innych, na rozumienie odmienności stanów emocjonalnych kolegów.

Wspomaganie rozwoju społecznego u dzieci przez wychowawców i nauczycieli ma na celu:

- naukę aprobowanych form zachowań i eliminowanie nieakceptowanych,

- nabywanie umiejętności funkcjonowania w różnych grupach,

- poznanie zasad dobrej współpracy w grupie,

- rozumienie pozytywnych i negatywnych skutków rywalizacji,

- nabywanie umiejętności radzenia sobie z trudnymi społecznie sytuacjami: z rywalizacją, konfliktami, stresem, brakiem akceptacji,

- nauczanie dziecka w różnych rolach,

- pokazanie różnych form funkcjonowania innych w grupie,

- naukę empatii,

- pokazanie dziecku, że zabawa może być nie tylko źródłem przyjemności, lecz także sposobem poznawania świata, zdobywania wiedzy, odpowiadania na trudne pytania, poznawaniem kolegów,

- pomoc w odkrywaniu wiedzy o sobie i konfrontowania jej z wiedzą dorosłych i kolegów o dziecku,

- wypracowanie dobrych form współpracy przedszkola z rodziną,

- nabywanie umiejętności przenoszenie dobrych wzorców zachowania z jednego środowiska do drugiego,

- zwrócenie uwagi dziecku, że naśladowanie ma swoje pozytywne i negatywne skutki,

- przybliżenie różnych sposobów nagradzania i karania przez dorosłych,

• pokazanie sensu przynależności do poszczególnych grup (rodzina, grupa przedszkolna) i wzmocnienie w ten sposób poczucia własnej wartości i poczucia społecznej przydatności.